Lão Tử nói: “Dứt nhân để cho ông có thể yêu con người. Tống đi mọi lí thuyết và giáo lí, vì chúng không đáng giá. Bỏ mọi việc nói về những cái xa xôi để cho ông có thể yêu cái ở gần ông.”
Nếu chúng ta khởi hành tới một đích đến, chúng ta phải bắt đầu từ nơi chúng ta đang ở. Nếu tôi phải làm cuộc hành trình, bước đầu tiên tôi cần lấy sẽ là tôi đang đứng từ đâu. Tôi không thể lấy một bước đi từ xa hàng trăm dặm, vì tôi đơn giản không ở đó – tôi phải bắt đầu từ nơi tôi đang ở. Nếu tôi định bước tới yêu, bước đầu tiên tôi phải lấy là rất gần bản thân tôi. Nếu tôi định tiến tới tôn giáo, bước đầu tiên phải lấy là rất gần bản thân tôi.
Khi một người tuyên bố rằng người đó chỉ có thể yêu nhân loại chứ không yêu con người, người đó đang cố bắt đầu cuộc hành trình của mình từ đích. Người đó bắt đầu cuộc hành trình từ nơi người đó không hiện hữu! Người khác nói: “Tôi có thể yêu duy nhất Thượng đế và không yêu ai khác.” Nếu người đó tìm thấy Thượng đế, không có bất kì nhu cầu nào để yêu Ngài. Nhưng dầu vậy thế thì làm sao người đó có thể yêu người mà người đó đã không gặp? Mọi người nói, “Chúng ta phải yêu Thượng đế để biết Ngài.” Nhưng làm sao bạn có thể yêu người mà bạn đã không bao giờ gặp, không bao giờ biết, người mà bạn thậm chí không quen? Thế thì yêu của bạn chẳng phải là lừa dối đó sao? Có lẽ nó là thủ đoạn để trốn khỏi người bạn biết và có thể yêu, một mẹo để chạy xa khỏi họ.
Chúng ta có thể yêu Thượng đế, chúng ta có thể yêu nhân loại bao la, nhưng cuộc hành trình bao giờ cũng phải được bắt đầu từ chỗ chúng ta hiện hữu. Nếu chúng ta muốn đi lên trời, trước hết chúng ta phải bước ra khỏi nhà chúng ta. Bước cuối cùng chỉ có thể được lấy nếu bước đầu tiên đã được lấy. Không cuộc hành trình nào bắt đầu với bước cuối cùng. Nhưng lí thuyết và học thuyết đặt bước cuối cùng lên đầu tiên.
Tâm trí chúng ta được chất đầy bởi các lời lẽ khoa trương, còn Lão Tử là kẻ thù của lời. Tâm trí chúng ta được chất đầy bởi các học thuyết, nhiều tới mức ngay cả khi chúng ta ở trong địa ngục sâu nhất chúng ta vẫn đầy lời về cõi trời và phúc lạc. Chúng ta giữ chặt những lời này vì sợ rằng chúng rơi rụng đi và địa ngục mà chúng ta đứng trong đó trở thành rõ ràng và thấy được với chúng ta. Để cho địa ngục có thể được ẩn kín khỏi cái nhìn của chúng ta, chúng ta vẫn còn mải mê nói về cõi trời. Để giúp chúng ta quên đi thực tại của địa ngục quanh chúng ta, chúng ta đã lan toả mạng các lời này quanh chúng ta. Nhưng đó chỉ là ảo tưởng.
Lão Tử cổ vũ chúng ta bỏ những lời này, hiểu biết này, luận thuyết (shastras) này. Nếu không có yêu trong cuộc sống của bạn, đừng bận tâm. Nhưng đừng bắt đầu tuyên bố yêu nhân loại.
Chính một sự kiện thú vị và sâu sắc nữa, là người không thể tồn tại mà không có yêu. Nếu người nhận ra rằng anh ta không thể yêu nhân loại, và anh ta không có khả năng yêu một người, biến đổi xảy ra lần đầu tiên trong cuộc sống của anh ta. Anh ta sẽ bị lo nghĩ bởi lửa của đau khổ và nghĩ ngợi tới mức những thứ này sẽ mang tới biến đổi bên trong anh ta. Khi một người thấy bản thân mình không có năng lực yêu con người và cứ giữ yêu Thượng đế, anh ta không tạo ra được kẽ hở cần thiết cho biến đổi. Chính phận sự của anh ta là biết rõ ràng rằng Thượng đế không thể được yêu một cách trực tiếp. Chỉ người có thể được yêu, và điều này anh ta không có năng lực.
Hiểu điều này cho rõ. Nếu bạn định yêu hàng xóm của bạn, bạn phải thay đổi bản thân bạn. Nếu bạn định yêu Thượng đế, không thay đổi nào được cần. Để yêu nhân loại, bạn không cần thay đổi bản thân bạn chút nào. Bạn là ổn như bạn vậy. Nhưng nếu bạn phải yêu cho dù một đứa trẻ nhỏ, bạn sẽ phải thay đổi bản thân bạn. Cầm bàn tay nhỏ bé bằng tình yêu, bạn phải mang tới thay đổi trong cuộc sống của bạn. Bạn không thể vẫn còn là cùng người cũ thêm nữa. Yêu là lửa; nó nhất định thay đổi bạn. Nếu yêu không thay đổi bạn, điều đó có nghĩa là bạn đang dưới ảo tưởng về yêu. Không có yêu thực.
Lão Tử nói: tống đi mọi lời khoa trương, đao to búa lớn: nhân loại, Thượng đế, vũ trụ. Cảm thấy rằng không có yêu bên trong bạn. Và nhớ giả kim thuật của Lão Tử: bạn không thể còn lại mà không có yêu. Nếu bạn chân thực với bản thân bạn, bạn sẽ nhận ra rằng bạn sẽ phải yêu những người ở gần bạn.
Lão Tử liên tục nói: “Dứt Nhân bỏ Nghĩa, dân lại thảo lành, mọi người sẽ bắt đầu yêu nhau lại. Họ sẽ tìm lại yêu lẫn nhau.” Ngày nay, chúng ta thấy không ai yêu những người riêng của mình. Người yêu nước khác, nhưng không yêu nước của mình được gọi là người theo chủ nghĩa quốc tế. Người yêu mọi người ngoại trừ người riêng của mình được gọi là người nhân văn. Không có phiền phức gì trong việc yêu cái xa xôi.
Nếu người ăn xin đói ngồi trên bậc cửa nhà bạn, bạn không bận tâm; nhưng nếu người ở Bangladesh bị đói, bạn đột nhiên quan tâm tới họ. Đây là điều mỉa mai kì lạ. Người nghèo nào đó nằm chết trên đường và chúng ta không bận tâm, nhưng khi chúng ta nghe nói về ai đó đang chết ở Việt Nam, đó là thảm hoạ tâm linh. Cái gì đã xảy ra cho người đó? Tại sao khoảng cách hấp dẫn anh ta thế?
Lí do là đơn giản: bạn bao giờ cũng ôm giữ trách nhiệm khác cho những thứ xa xôi. Người nằm chết trên đường là trách nhiệm của bạn nhưng với người chết ở Bangladesh hay Việt Nam, bạn cho là Bhutto và Nixon chịu trách nhiệm.
Tolstoy đã viết một bài miêu tả về mẹ ông ấy. Ông ấy nói bà ấy là một quí bà có lòng tốt, lòng tốt của bà ấy là ngoại lệ. Bà ấy thuộc về dòng họ Sa hoàng và đã là một nữ bá tước. Bà ấy nhạy cảm, Tolstoy nói, tới mức khi bà ấy đi tới nhà hát, nước mắt bà ấy chảy như suối khi bà ấy thấy một người trên sân khấu chết đói hay nhà ai đó bị cháy hay ai đó bị bỏ rơi trong tình yêu. Nhiều tới mức cô hầu đang đợi hầu như không có thời gian lau nước mắt của bà ấy.
Xe ngựa mà họ đi tới rạp hát phải đậu bên ngoài trên con đường tuyết rơi liên tục. Nhiều lần người đánh xe được thấy đã chết sau buổi diễn, người phủ đầy tuyết. Khi mẹ ông ấy thấy điều này, bà ấy sẽ cho ông này được mang đi và thay thế ông ấy bằng người đánh xe khác, người bà ấy giữ như người dự phòng. Bà ấy đã làm điều này mà không bị cắn rứt lương tâm. Và làm điều này sau khi đã khóc hết nước mắt trong vở kịch! Tolstoy nói rằng ông ấy nhận ra thế thì người ta láu lỉnh làm sao trong việc lừa bản thân mình.
Chúng ta không thấy cái ở gần chúng ta. Chúng ta mù và điếc với mọi thứ xảy ra quanh chúng ta. Chúng ta tỉnh táo hướng tới các thứ ở xa. Người mẹ này của Tolstoy chẳng nhẽ không thể nhận ra rằng đó là người đã bị chết sao? Nhưng anh ta là người đánh xe đơn thuần và người đánh xe không phải là người. Bà ấy đã bị xúc động thế bởi điều không may trong vở kịch, nhưng lại không bị xúc động bởi thực tại ở gần bà ấy thế.
Có thể là điều này đã không xuất hiện cho bà ấy. Khóc trong vở kịch là lối thoát. Những người khóc trong vở kịch là mù và điếc hướng với vở kịch cuộc sống lớn lao, cái đang xảy ra xung quanh họ. Khóc với ai đó trong vở kịch là cách thức dễ dàng để mang ra nỗi khổ tâm bên trong. Khóc cho người đánh xe chắc đã chứng tỏ là đắt đỏ, vì thế thì cái gì đó chắc đã phải được làm về người đáng thương này.
Người đã phát triển một kế hoạch láu cá cho bản thân mình. Anh ta đã tạo ra học thuyết cho những thứ ở xa xôi để cứu bản thân mình khỏi trách nhiệm ngay lập tức. Đây là lừa gạt tồi tệ thế.
Lão Tử nói: “Dứt Nhân bỏ Nghĩa, dân lại thảo lành.”
Điều này là cách nhìn cuộc sống hoàn toàn khác. Lão Tử thúc đẩy chúng ta dừng lo nghĩ về những thứ xa xăm. Nếu yêu là gần bên, nó cũng có thể lan toả xa và rộng. Chúng ta ném đá vào nước. Nó tạo ra các gợn sóng bắt đầu gần điểm hòn đá chạm nước và rồi cứ lan rộng dần ra cho tới khi chúng mất đi. Có bao giờ xảy ra chuyện các vòng tròn rộng hơn, ở xa hơn lại được hình thành trước nhất, và thế rồi tới các vòng tròn nhỏ hơn không? Không bao giờ. Ngày điều này xảy ra, Lão Tử sẽ được chứng minh là sai chứ không trước điều đó.
Cuộc sống có qui tắc của nó. Mọi thứ bắt đầu từ điểm gần nhất. Nếu có yêu bên trong tôi, nó đầu tiên sẽ chạm tới những người quanh tôi. Những người gần tôi nhất sẽ là người đầu tiên bị ảnh hưởng bởi các gợn sóng được tạo ra bởi yêu của tôi. Nếu sóng yêu của tôi là đủ mạnh, nó sẽ bắt đầu chạm tới những người ở xa hơn nữa. Nó sẽ đạt tới ngày càng xa hơn nếu nó là đủ mạnh. Nếu yêu của tôi là lớn và mạnh tới mức nó có thể đi ra ngoài thế giới này và lên tới Thượng đế, chỉ thế thì yêu của tôi mới xứng đáng được cúng dường dưới chân Ngài chứ không phải trước điều đó.
Nhưng bạn keo kiệt. Bạn nói với bản thân bạn, “Sao phí hoài món hàng quí giá chỉ vào người? Mình sẽ giữ tất cả nó và cúng dường nó thẳng cho Thượng đế. Theo cách này mình sẽ có khả năng cúng dường nhiều hơn cho Thượng đế và do đó có lợi nhiều hơn.”
Không có cách nào cho yêu như vậy đạt tới Thượng đế. Yêu không phải là hàng hoá, nó là việc tiến hoá. Bạn càng yêu nhiều, bạn càng trở thành việc yêu nhiều hơn. Yêu không phải là của cải có thể được tiêu. Nếu như nó là vậy, nó chắc sẽ ngày càng ít đi khi tôi phân phát nó và để cho tôi thành người nghèo vào lúc tôi đạt tới Thượng đế. Nhưng điều này không phải như vậy.
Yêu có cùng bản tính như các hoạt động sâu hơn khác của cuộc sống. Bạn thở. Bạn càng thở nhiều, bạn càng trở nên sống động hơn. Bạn càng bước nhiều, bạn càng phát triển sức mạnh bước đi hơn. Bạn càng nhìn nhiều, bạn càng phát triển thị lực của bạn hơn. Theo cùng cách thức, bạn càng yêu nhiều, yêu của bạn càng tăng lên hơn. Đây là các năng lực của bạn. Chúng tiến hoá và phát triển khi bạn dùng chúng. Chúng không phát triển nếu ít dùng. Đừng nghĩ rằng bằng việc bước đi hay chạy bạn đang dùng hết năng lực bước đi của bạn. Bạn càng yêu nhiều, bạn sẽ càng nhiều năng lực để yêu thậm chí nhiều hơn. Nó tăng lên mọi lúc. Từng gợn sóng tạo ra gợn sóng khác lớn hơn và rộng hơn.
Một mình người có thể đạt tới chân của Thượng đế là người sống nhiều tới mức sóng yêu của người đó liên tục tăng lên, mở rộng mãi, cho tới khi không ai và không cái gì còn ở bên ngoài quĩ đạo của nó. Yêu của người đó đi qua tất cả. Từng sự hiện hữu, hữu tình và vô tình đều được tắm trong dòng chảy của yêu của người đó. Dòng chảy của nó đi ngày càng xa hơn cho tới khi nó chạm tới chân của cái tuyệt đối.
Hòn đá nhỏ chúng ta ném vào trong nước có thể gây ra dòng chảy mà có thể chạm tới các bến bờ vô biên của đại dương vô hạn. Nhưng nếu hòn đá không tin tưởng vào sức mạnh của nó và không chắc nó sẽ có khả năng tạo ra bao nhiêu gợn sóng, nếu nó cố bảo tồn các gợn sóng của nó mãi cho tới lúc mà sóng đạt tới bờ bên kia, thế thì dòng chảy này sẽ không nổi lên chút nào.
Lão Tử nói: “Dứt Nhân bỏ Nghĩa.” Xin lưu ý: Lão Tử chống lại nghĩa, công bình. Điều đó gây rất phân vân tại sao ông ấy phải vậy. Ngược lại chúng ta nói: “Như thế và như thế là rất công bình.” Chúng ta không bao giờ nghĩ theo cách của Lão Tử. Chúng ta hãy cố hiểu ông ấy.
Ki tô giáo nói: “Thượng đế là công bình, yêu thương và tốt lành.” Lão Tử chắc sẽ cười nếu ông ấy nghe thấy điều này vì Lão Tử nói rằng người yêu thương không thể tốt lành, mà người đó cũng không thể công bình.
Nếu Thượng đế là công bình, Ngài không thể tốt lành. Làm sao Ngài có thể vậy được? Vì thế thì, người phải bị trừng phạt phải bị trừng phạt chứ. Không có vấn đề nhân từ. Người phải đi xuống địa ngục phải đi xuống địa ngục – không có cách thoát khỏi điều đó. Và nếu Thượng đế là tốt lành, và người phải xuống địa ngục lại được đưa lên cõi trời, thế thì Thượng đế là bất công với những người ở địa ngục. Điều này sẽ ngụ ý rằng Thượng đế mang lén người nịnh hót vào cõi trời.
Người Jainas đã loại bỏ Thượng đế khỏi học thuyết của họ. Họ nói chỉ có một hành động đơn giản và trực tiếp. Nếu hành động của bạn là xấu, kết quả là xấu. Không ai ngồi phán xử bạn. Hành động là quan toà riêng của nó. Không người phán xử cá nhân nào có thể là không định kiến, vì người ta có thể gây ảnh hưởng bằng lòng tốt và yêu thương, nếu không bị thôi thúc bởi sự độc ác. Nhất định có khác biệt giữa của tôi và của anh.
Người Jainas nói, “Nếu Thượng đế là như vậy, Ngài không tốt lành, Ngài không yêu thương, thế thì cần gì dính líu tới Ngài? Để luật lấy tiến trình riêng của nó.” Cho tay bạn vào lửa và chắc chắn nó bị bỏng. Lửa không yêu. Nó không tốt lành hay bất công. Lửa có qui tắc cơ bản, qui tắc thô mà nó tuân theo. Cho nên người Jaina nói rằng mọi hành động đều đi theo qui tắc cơ bản riêng của chúng và không có người cai trị.
Theo một cách nào đó, điều này là đúng. Nếu chúng ta tin vào người cai trị, chúng ta phải hiểu hai điều. Nếu người cai trị là công bình và công bình là khẩu hiệu của ông ta, ông ta không thể là tốt lành. Thế thì nhân từ là không thể được và không thể có kháng cáo. Không lời cầu nguyện nào là có nghĩa vì không cái gì có thể được tha thứ. Và nếu Thượng đế là tốt lành, thế thì lời cầu nguyện là đủ. Thế thì mọi nhấn mạnh nên dồn vào lời cầu nguyện. Không có nghĩa khi nói, “Không ăn cắp; không lừa người khác.” Thế thì bạn có thể làm bất kì cái gì bạn thích và mọi điều được cần với bạn là cầu nguyện!
Giáo sĩ làng nói với Omar Khayyam, “Omar, ông đã tới tuổi già rồi. Bây giờ bỏ uống rượu đi. Ít nhất, bây giờ nghĩ về ngày phán xử, lúc ông sẽ đứng trước Thượng đế!”
Omar Khayyam đang ngất ngây. Ông ấy từ từ mở mắt và, với chiếc cốc trong tay, ông ấy nói với giáo sĩ. “Tôi tin đầy đủ vào từ bi của Thượng đế. Thượng đế là nhân từ. Xin đừng làm lay động đức tin của tôi vào lòng tốt của Ngài vì giờ tôi gần chết rồi, đức tin của tôi là không thể lay động! Cốc nhỏ này, với chút rượu, Omar Khayyam không đáng kể này – nếu Ngài không thể tha thứ cho một người không đáng kể như thế, cái gì sẽ xảy ra cho các tội nhân lớn? Không, không, Thượng đế là toàn nhân từ thôi.”
Nếu có từ bi, bình đẳng là không thể được. Nếu có bình đẳng, từ bi là không thể được. Cả hai không thể tồn tại cùng nhau. Nhưng đa số các tôn giáo giữ Thượng đế là cả bình đẳng và tốt lành.
Lão Tử nói: “Bỏ công bình, yêu là đủ.” Đây cũng là sự kiện đáng suy tư: rằng công bình tới khi yêu không hiện hữu. Toàn thể quan niệm về công bình được sinh ra từ việc thiếu, việc vắng yêu. Chúng ta hãy hiểu điều đó theo cách này:
Bạn chạm chân bố bạn. Bạn nói rằng bạn đang làm bổn phận của bạn. Bạn phục vụ mẹ già của bạn. Bạn nói đó là bổn phận của bạn. Nhưng bạn đã bao giờ nghĩ về từ “bổn phận” xấu làm sao? Nó ngụ ý: “Tôi đang làm cái gì đó, không phải vì tôi muốn làm mà vì tôi phải làm.” Tim không được tham gia vào chút nào. “Mẹ tôi già và vì bà ấy là mẹ tôi, tôi phải đưa bà ấy tới bệnh viện và để bà ấy được điều trị. Đó là bổn phận của tôi.
Nhưng khi bạn đưa người yêu của bạn tới bệnh viện, bạn có coi đó là bổn phận không?
Nơi có yêu không có bổn phận. Nơi không có yêu, bổn phận bước vào. Nó là cái thay thế cho yêu. Khi yêu chết, cùng hành động này được thực hiện bằng cách thức của bổn phận. Khi có yêu, có vui trong hành động của bạn. Khi nó là bổn phận, nó trở thành gánh nặng, tải trọng phải được mang theo.
Lão Tử nói: “Công bình là thiếu vắng yêu.” Nếu có yêu trong mọi người, không thể có bất công. Và sẽ không cần công bình. Công bình được cần vì có bất công. Lão Tử nói: “Khi bất công tồn tại, ông không thể sửa nó bằng công bình. Để không có bất công đi.”
Có hai kiểu thuốc. Một kiểu là thuốc phòng và kiểu kia là thuốc chữa. Một kiểu được cho trước khi bị bệnh, để cho bạn không mắc bệnh và kiểu kia được cho sau khi bị bệnh, để chữa nó. Lão Tử nói: công bình là việc chữa; thuốc được cho sau khi bị bệnh. Vì có bất công, cần tới công bình.
Lão Tử đang nói về tôn giáo mà trong đó không có công bình và không có bất công. Do đó, ông ấy nói, “Bỏ nghĩa, bỏ công bình.” Tại sao? – vì nếu bạn bỏ công bình, bạn sẽ có khả năng thấy bất công rõ ràng. Bất công bị ẩn đằng sau làm sương mù công bình, nó không dừng bất công nhưng đơn thuần ẩn đằng sau sương mù về công bình, nó không dừng bất công nhưng đơn thuần giúp việc đó được ẩn kín.
Một người đi theo Lão Tử có tên là Liệt Tử đã trở thành thượng thư của vương quốc trong một thời gian. Chính vụ kiện đầu tiên đưa tới trước ông ấy là về một người đã vào ăn trộm rất nhiều trong nhà của người giầu nhất thành. Khi Liệt Tử được yêu cầu ra xử án, ông ấy đã kết tội tên trộm ở tù sáu tháng và người giầu cũng bị tù sáu tháng. Người thưa kiện kinh hoàng. “Ông có mất trí không đấy?” ông ta rống lên với Liệt Tử. “Đây là chính vụ kiện mà ông làm quan toà tại toà án này và ông xử tôi, người có của cải bị ăn trộm sao? Tôi sẽ tâu lên nhà vua!”
Liệt Tử đáp, “Ông đã tích luỹ nhiều của cải tới mức nhất định có kẻ trộm bây giờ trong vương quốc. Chừng nào ông còn tồn tại, nhất định phải có kẻ trộm. Bên cạnh đó, các kẻ trộm tới về sau, ông là kẻ trộm đầu tiên. Nếu như ông không kiếm nhiều của cải thế, người này chắc sẽ không biến thành kẻ trộm. Tay ông rõ ràng ở sau kẻ trộm này. Ông là đối tác của anh ta. Một nửa công việc đã được ông làm và một nửa được anh ta làm. Ta nhắm việc loại bỏ bất công từ chính rễ của nó. Loại bỏ bất công là điều ta gọi là công bình.”
Tiến trình công bình bình thường là: kẻ trộm bị trừng phạt và người giầu không bị trừng phạt. Lão Tử bảo chúng ta bỏ công bình này đi vì bạn đơn thuần che đậy bất công đằng sau nó. Mọi toà án, mọi luật pháp và mọi qui định đang chẳng làm gì ngoài việc che đậy bất công bình thường xuất hiện trong lịch sử và vì bất công bình này mà nhiều bất công hơn được tạo ra mà chúng ta cố gắng vô ích để kiểm soát. Mọi điều này là vì rễ của bất công không bị phá huỷ.
Liệt Tử bị đưa ra trước nhà vua. Nhà vua nói, “Ta nữa cũng chưa bao giờ nghe nói về sự sắp đặt công bình như vậy. Ta không thể để ông làm thượng thư bộ hình trong vương quốc của ta vì sớm hay muộn ông sẽ cho ta vào sau song sắt nữa. Đây là hình mẫu của xã hội chúng ta. Nếu người có của bị tuyên án phạm tội, ta có thể hi vọng vẫn còn không bị ảnh hưởng bởi công bình như vậy được bao lâu?”
Liệt Tử đáp, “Điều đó chỉ để nhắc nhở bệ hạ rằng thần đã chấp nhận phán quyết này.”
Tất cả chúng ta đều là những người phạm tội nhưng người phạm tội giầu có, có ảnh hưởng thì không bị đụng tới trong khi người kém hơn thì bị bắt. Người phạm tội lớn nhất có chính quyền trong tay họ trong khi người phạm tội nhỏ hơn thì không có. Do đó những người cố đi ngược lại những người phạm tội lớn hơn đều bị bắt. Liệt Tử đã bảo nhà vua rằng chừng nào ông ấy còn là quan toà, đây là cách ông ấy sẽ xét xử công bình. Thầy ông ấy đã cho ông ấy một định nghĩa và cách giải thích khác về công bình.
Nói cách khác, bên dưới những quan niệm lí tưởng và rất vĩ đại của chúng ta có ẩn chứa các tội lỗi sâu nhất, điều là không thấy được với chúng ta. Và những điều này là không thể nhận thấy được với chúng ta vì chúng ta đã trở nên quen thế, quen thuộc thế với chúng. Chúng là cổ đại, cha truyền con nối, và được truyền thống hoá tới mức chúng đã trở thành một phần bản chất của thói quen của chúng ta. Do đó chúng ta không nhận biết về chúng, chúng ta vô ý thức toàn bộ về chúng. Chúng đã trở thành một phần rất lớn của chính con người chúng ta tới mức nếu ai đó chỉ chúng ra, chúng ta bị hoang mang và tổn thương.
Khi Liệt Tử nói rằng người có của mà có nhà bị bẻ khoá cũng phải bị trừng phạt, chúng ta đâm ra hoảng sợ. Đây có thực là chuyện gây hoảng sợ hay đó là vì chúng ta bị ước định khác đi? Sâu bên dưới, phát biểu của Liệt Tử là đúng nhưng vì nó đi ngược lại quan niệm của chúng ta, chúng ta thấy nó là đáng sợ và gây hoang mang.
Từ “Con đường Đạo”, T.4, Ch.19 Sống trong tính tự phát chân thật và không trong học thuyết và đúng mực
