Bình thường, khi chúng ta nghĩ về bậc thượng thiện, chúng ta nghĩ về địa vị, của cải hay danh tiếng của ông ấy. Lí do muôn thủa là ở bên ngoài cá nhân này. Nếu địa vị không còn, nếu danh tiếng hay của cải tan biến, bậc thượng thiện tan biến cùng điều đó.
Lão Tử nói: “Cái thượng thiện mà có thể bị lấy đi, không phải là cái thượng thiện.” Cái thượng thiện phụ thuộc vào vật bên ngoài nào đó, là thượng thiện của vật đó và không là người này. Nếu tôi có của cải và do đó có thượng thiện, thượng thiện đó thuộc toàn bộ về của cải của tôi và không thuộc về tôi. Nếu tôi giữ một chức vụ, cái thượng thiện của tôi toàn bộ là do chức vụ và không phải do tôi. Nếu cái thượng thiện của tôi là vì tôi sở hữu cái gì đó làm cho tôi thành thượng thiện, cái đó không phải là thượng thiện của tôi. Nếu tôi là thượng thiện mà không có bất kì lí do nào, chỉ thế thì tôi là thượng thiện.
Lão Tử nói: “Cái thượng thiện nằm trong con người cá nhân, không trong thành đạt của người đó, thay vì thế nằm trong bản tính của người đó.” Nó không nằm trong điều người đó có mà thay vì thế nằm trong điều người đó là vậy. Chúng ta đo đức hạnh này thế nào, chúng ta có tiêu chí gì? Chúng ta có thể đo của cải của một người, tầm cao của chức vụ người đó, ngay cả việc từ bỏ của người đó và cũng cả việc học của người đó. Chúng ta cũng có thể tìm ra người đó là tốt hay xấu hay người đó nổi tiếng thế nào, nhưng chúng ta có thể có tiêu chí gì để đo sự thượng thiện nằm trong chính hiện hữu của người này?
Không ai có thể là thượng thiện qua lí do bên ngoài. Lão Tử là rất đúng khi ông ấy nói điều này. Sự thực là những người khao khát theo đức hạnh bên ngoài là những người hạng ba. Khi một người quần quật tìm kiến điều thượng thiện qua của cải, điều được chứng minh là người đó không thu được đức hạnh nào bên trong bản thân người đó. Cùng điều này diễn ra cho chính khách và cho những người có tham vọng cấp bậc và địa vị. Khi một người tìm kiếm sự thượng thiện bên ngoài bản thân người đó, điều đó chỉ ra rằng người đó trải nghiệm cái đối lập hoàn toàn bên trong người đó.
Lão Tử nói, “Đức hạnh nằm bên trong chúng ta.” Nó là chính cái ngã của chúng ta, trong bản tính của chúng ta. Nhưng làm sao chúng ta biết đức hạnh này? Làm sao chúng ta nhận ra nó? Chúng ta chỉ quen với một loại thượng thiện mà Lão Tử nói tiết lộ ra cái nghèo bên trong người thay vì bất kì cái gì khác. Lão Tử nói có một cách biết. “Bậc thượng thiện giống như nước!” Đây là tiêu chí.
Bản tính của nước là ở chỗ nó chảy tới vị trí thấp nhất mà không làm bất kì nỗ lực nào. Đó là chính bản tính của nó – chảy tới chỗ thấp hơn. Để nó trên núi và bạn sẽ sớm thấy nó ở trong thung lũng bên dưới. Và với điều này, nó không phải làm nỗ lực gì. Nó không phải làm bất kì cái gì về điều đó. Nó đơn thuần trượt từ mức cao hơn xuống mức thấp hơn. Cho nên nó đổ vào trong thung lũng. Và nếu có hố và chỗ hổng trong thung lũng, nó sẽ dễ dàng trườn vào chỗ đó nữa.
Lão Tử nói: “Bậc thượng thiện giống như nước.” Người thượng thiện tìm chỗ thấp nhất, người đó không tìm các đỉnh cao. Tại sao? Điều này dường như là một đặc trưng kì lạ. Không biểu tượng nào tốt hơn đã được đưa ra trong suốt 2500 năm sau Lão Tử. Đây là định nghĩa tối thượng về thượng thiện đức hạnh. Lí do là gì? Chúng ta hãy xét việc này từ góc độ khác và thế thì chúng ta sẽ có khả năng hiểu điều đó.
Người tầm thường bao giờ cũng nỗ lực để đạt tới địa vị cao. Được cho cơ hội anh ta sẽ không bỏ lỡ nó. Anh ta sẽ cố hết sức cho dù anh ta không có được cơ hội. Với tất cả cuộc sống của mình anh ta phấn đấu đi lên – và đi lên – và đi lên! Thế thì dù chiều này là bất kì loại nào: của cải, địa vị, danh tiếng, tri thức, từ bỏ – điều đó không tạo ra khác biệt. Người thấp kém thậm chí có thể tuyên bố đạt tới Thượng đế và thề không ngưng nghỉ cho tới khi anh ta có thể tuyên bố “Tôi là Thượng đế!.”
Theo Lão Tử, tham vọng đạt tới trạng thái tối thượng của tính Thượng đế là ngược lại với bản tính của nước. Nó có thể được so sánh với bản tính của lửa – để cho ví dụ. Lửa bao giờ cũng bốc lên. Không thành vấn đề bạn nhấn nó xuống thế nào, nó bốc lên ngay khi bạn nâng sức ép. Lửa không bao giờ đi xuống. Nếu chúng ta giữ đèn lộn ngược, ngọn lửa sẽ vẫn đi lên. Nếu bạn muốn hướng ngọn lửa xuống dưới, bạn sẽ phải làm nhiều nỗ lực. Bạn sẽ phải ép nó xuống một cách rất mạnh. Nếu bản ngã phải bị ép xuống, điều đó đòi hỏi rất nhiều nhiều công sức. Tuy nhiên nước chảy xuống một cách tự nhiên. Nếu bạn muốn định hướng nó đi lên, điều đó sẽ cần nhiều công sức về phần bạn. Bạn sẽ phải thu xếp để bơm nước lên. Ngay cả thế, với cơ hội nhỏ nhất, nước sẽ chảy xuống.
Đặc trưng này của việc chảy xuống, theo Lão tử, là đặc trưng chính của bậc thượng thiện. Chỉ ông ấy sẽ được chuẩn bị để đi xuống, người có tính thượng thiện là không thể tranh cãi và dứt khoát tới mức tính thượng thiện không bị phá huỷ bởi việc đi xuống. Người một mình hăm hở đạt tới đỉnh, người biết rằng nếu mình vẫn còn ở đáy, mình sẽ bị coi là kém. Nếu người đó vươn lên, người đó cũng sẽ được cho là thượng thiện. Phức cảm kém cỏi bên trong thúc giục người đó đi lên và lên nữa. Nếu có thượng thiện về đức hạnh, ở bên trong, người ta thích làm mất bản thân mình trong vực thẳm. Tại sao? Tại sao có việc nói này về đi sâu vào trong vực thẳm? Vì không có cạnh tranh, không có tranh đấu ở đó; không ai sẵn lòng đi tới đó.
Tôi đã nghe nói rằng có lần một người đi tới Nasruddin và nói, “Tôi muốn định cư trong làng của ông và chơi buôn bán trung thực.” Nasruddin đáp, “Chào mừng ông. Không có cạnh tranh trong làng chúng tôi, vì mọi thương nhân đều không trung thực.”
Lão Tử nói, “Người thượng thiện đứng ở chỗ không có tranh giành.” Và không có tranh giành cho tới chính cuối cùng. Do đó người thượng thiện tìm kiếm bối cảnh tối thượng. Một mình điều đó là tấm khiên bảo vệ.
Vua của Trung Quốc hâm mộ Lão Tử, rằng ông ấy đáng phải trở thành thừa tướng của nhà vua, vì khó mà tìm ra người trí huệ hơn ông ấy. Giá mà ông ấy chấp nhận chức vụ này, điều đó là đủ nâng danh tiếng của nhà vua lên trời cao. Người của nhà vua theo sát gót Lão Tử. Lão Tử rời khỏi làng ngay khi ông ấy đi tới biết rằng người của nhà vua đã tới tìm ông ấy.
Với khó khăn lắm Lão Tử mới bị bắt. Ông ấy đang ngồi trên bờ sông bắt cá. Đội trưởng của toán lính nhà vua tiến tới ông ấy với tay chắp lại và nói, “Thầy không biết tại sao chúng tôi đi theo thầy đâu! Nhà vua đã ra lệnh rằng thầy được trao cho vị trí vinh dự cao nhất trong vương quốc. Thầy sẽ trở thành thừa tướng!” Lão Tử ngồi yên, không nói một lời. Đội tưởng nghĩ, chắc ông này chưa nghe thấy. Anh ta lay ông ấy và nói, “Thầy không nghe thấy điều tôi nói sao?” Gần đó trong một chỗ trũng đầy bùn loãng, có chuyển động nào đó. Lão Tử nói, “Ông có thấy chỗ trũng đó không? Có cái gì trong đó? Sao nó chuyển động?”
Viên đội trưởng và toán của anh ta đi tới vũng nước và thấy một con rùa đang đầm mình trong bùn loãng.
Lão Tử nói, “Ta đã nghe nói rằng có một con rùa trong cung điện của nhà vua, được khảm bằng vàng.” Rùa được khảm vàng là vật tượng trưng cho vua Trung Quốc vào thời đó. “Thầy nghe đúng rồi,” viên đội trưởng nói. “Nếu như ông mà mời con rùa này đi cùng các ông tới cung điện, được khảm vàng và được tôn thờ một lần mỗi năm, ông có nghĩ nó sẽ đồng ý không?” Lão Tử hỏi. “Hay nó sẽ ưa thích vẫn ở trong bùn loãng này và được tự do?” “Nếu nó có bất kì ý thức nào,” viên đội trưởng đáp, “nó sẽ vẫn còn ở chỗ nó ở; vì được khảm vàng là chết. Thế thì hữu dụng gì với mọi việc tôn thờ được làm cho nó?”
Lão Tử nói, “Ít nhất thì ta cũng hiểu như con rùa tội nghiệp này! Xin các ông đi cho. Ta hạnh phúc trong bùn loãng của ta. Đừng cố khảm vàng ta; vì thế thì ta sẽ chết.” Thực ra, được khảm vàng và chết là một và cùng một điều. Không ai có thể được khảm vàng trước khi người đó chết. Bạn càng muốn đạt tới chức vụ cao, bạn càng phải trở nên chết hơn. Bạn càng muốn đạt tới nhiều của cải bạn càng phải chết nhiều hơn. Khó trèo lên mà không trở thành chết. Mọi chiều cao đều là tự tử! Cái thượng thiện của nước nằm trong sự rộng lượng của nó hướng tới các thứ khác và trong sự khiêm tốn của nó vì chỗ nó chiếm dễ dàng, chỗ thấp nhất, cái chúng ta nhìn xuống dưới. Đây là lí do tại sao bản tính của nước là hơi giống Đạo.
Lão Tử nói, “Đạo ngụ ý tôn giáo; Đạo ngụ ý tự nhiên; Đạo ngụ ý hình thể. Luật tối cao của sự tồn tại là Đạo. Cấp độ này của nước là rất gần Đạo. Người đạt tới Đạo, người đạt tới người thượng thiện tối cao này, cũng giống như người trí huệ ưa thích ở chỗ thấp nhất, ở chính cuối hàng. Ông ấy đứng trong cái bóng nơi ông ấy có thể không được nhìn thấy. Ông ấy ở chính hàng cuối cùng của đám đông, nơi không có tranh giành, không có chen lấn và bất kì khi nào ai đó tới, ông ấy bỏ chỗ của mình và đi xa hơn ra đằng sau.”
Có hai kiểu người trên thế gian này: những người xông lên phía trước và những người ưa thích ở lại đằng sau. Loại người sau thỉnh thoảng mới được sinh ra – như Phật, như Lão Tử, như Christ. Những người xông lên, số lượng họ là lớn.
Nasruddin đi tới cuộc họp. Anh ta tới muộn và do vậy không còn chỗ ở hàng trước. Anh ta phải ngồi trên bậu cửa. Anh ta rất bồn chồn vì anh ta thường quen chiếm ghế của chủ tịch. Anh ta sớm bắt đầu nói chuyện với mọi người quanh mình, anh ta bắt đầu kể chuyện. Mỗi lúc lại nhiều người hơn quan tâm tới và trong vài phút, cả đám đông đã bao quanh anh ta. Ông chủ tịch cuộc họp bây giờ ngồi đối diện với lưng của đám đông. Ông ta gọi Nasruddin và nói, “Mulla này là gì vậy? Tôi là chủ tịch cuộc họp này!”
Nasruddin đáp, “Tôi không biết về địa vị. Tôi chỉ biết điều này, rằng dù tôi ở bất kì chỗ nào, đó là ghế của chủ tịch. Cuộc họp chỉ có thể diễn ra theo hai cách: hoặc tôi là chủ tịch hoặc không có cuộc họp.” Anh ta phải được gọi làm chủ toạ. Thế rồi cuộc họp diễn ra.
Nasruddin nói, “Bất kì chỗ nào tôi ở, đó là chỗ của chủ tịch.” Điều đó đích xác là ham muốn của mọi người. Chúng ta ước ao là trung tâm của toàn thế giới và mọi mặt trời và sao đều xoay quanh chúng ta. Do đó khi Galileo nói lần đầu tiên rằng không phải mặt trời quay quanh trái đất mà chính trái đất xoay quanh mặt trời, toàn thể nhân loại đã bị choáng đột ngột. Cú choáng này cho nhân loại đã không phải vì mặt trời hay trái đất nhưng bởi vì sự kiện rằng trái đất đã được nhân loại coi là trung tâm của mọi vũ trụ, thì thực ra không phải là trung tâm!
Người bao giờ cũng nghĩ trái đất là trung tâm của vũ trụ và rằng mặt trời, mặt trăng và các sao quay quanh nó. Trái đất của tôi! Trái đất của người! Cho nên Galileo đã cho một cú choáng đột ngột cho người. Ông ấy nói, “Mặt trời không quay quanh trái đất. Chính trái đất quay quanh mặt trời; và mặt trời này là vệ tinh của những mặt trời lớn hơn. Thế thì chúng ta không là trung tâm!”
Vậy mà người hoàn toàn tin vào vị trí của mình. Mãi cho tới thời của Darwin, người đã nghĩ Thượng đế đã tạo ra người theo hình ảnh riêng của Ngài. Do vậy người đã viết về bản thân mình. Nếu lừa mà viết chuyên luận về tiến hoá của trái đất, chúng chắc sẽ nói Thượng đế đã tạo ra lừa theo hình ảnh riêng của Ngài! Chúng sẽ không được chuẩn bị để tin vào phiên bản của người. Cho nên từ khi các sách được người viết ra, các sách đều nói rằng Thượng đế đã làm ra người theo hình ảnh riêng của Ngài – người là sáng tạo tối cao của ngài. Nhưng Darwin với lí thuyết của mình, đã tạo ra nhiều khó khăn. Ông ấy nói không có gì chứng minh rằng người là hình ảnh của Thượng đế trên trái đất. Theo phát hiện của ông ấy, người đã tiến hoá từ khỉ! Đây đã là cú choáng bất ngờ cho bản ngã của người. Chống đối mà Darwin đã phải đương đầu không phải vì ông ấy đã nói cái gì sai nhưng bởi vì đó đã là cú đánh vào bản ngã của người.
Trong thế kỉ này, Freud là người thứ ba đã làm rung chuyển bản ngã của con người một lần nữa. Người bao giờ cũng nghĩ mình là sinh linh có lí trí. Freud nói: “Khó tìm ra được sinh linh phi lí hơn người.” Bất kì cái gì người làm đều phi lí nhưng tinh ranh của người là ở chỗ anh ta che giấu nó bằng việc hợp lí hoá. Cho nên anh ta tìm các cớ cho điều anh ta muốn làm.
Nếu anh ta muốn đánh nhau, anh ta tìm các cớ. Nếu anh ta không muốn đánh nhau, anh ta tìm các cớ. Nếu anh ta muốn làm tình, anh ta tìm ra lí do cho việc đó, nếu anh ta muốn khinh thường, anh ta tìm ra lí do cho việc đó. Anh ta mãi mãi tìm ra các cớ. Anh ta làm điều anh ta muốn trước hết, thế rồi tìm ra cớ. Tất cả chúng ta đều làm điều này. Nếu tôi nói, “Tôi không thích bạn” và tôi nêu lí do của tôi thế thì ngay cả cái không thích cũng đã được ghi trong cảm xúc của tôi trước hết, thế rồi tôi tìm ra lí do.
Bạn thích một người. Bạn nói anh ta dễ thương và tốt do đó bạn thích anh ta; nhưng Freud nói bạn thích anh ta đó là lí do tại sao bạn nói anh ta dễ thương và tốt. Cái thích tới trước hết, lí do đi theo sau. Trăng đẹp và do đó bạn thích nó – hay sự việc là bạn thích nó và do đó bạn thấy nó đẹp? Chẳng hạn, bạn đã trở nên không trả được nợ, bạn bị nặng trĩu với lo nghĩ – cùng trăng đó sẽ không còn có vẻ đẹp nữa. Thế thì trăng có vẻ buồn và chán; nó nữa cũng dường như phá sản. Việc cảm của bạn được phóng chiếu lên trăng. Điều bạn cảm thấy bên trong, bạn phóng chiếu ra ngoài.
Nhưng người là láu lỉnh. Anh ta tìm ra các biện luận logic cho những cảm giác mù của mình và nói đây là diễn giải của anh ta. Trăng đẹp, do đó chúng ta thích nó. Người như vậy đầy đức hạnh, do đó chúng ta kính trọng người đó; nhưng sự thực là rất khác. Bạn tôn kính một người trước hết, thế rồi bạn bắt đầu tìm ra lí do tại sao; và khi bạn không còn tôn kính người đó nữa và nói xấu người đó, thế nữa bạn nghĩ bạn làm như vậy vì bạn đã thấy người đó thiếu đức hạnh. Điều này là sai. Ác ý tới trước hết trong tâm trí bạn, lỗi và thiếu sót, bạn tìm ra về sau.
Trước Freud, ý kiến phổ biến đã là ở chỗ con người dùng trí tuệ của mình và sức mạnh của lập luận vào bất kì cái gì người đó đã làm. Tuy nhiên từ năm mươi năm trước các nhà tâm lí học đã đi tới kết luận rằng con người không dùng trí trệ của mình trong cách cư xử của mình.
Bertrand Russell đã nhắc tới một thực nghiệm trong một trong những cuốn sách của ông ấy. Ông ấy đến một xưởng xà phòng đem theo ý kiến đánh giá của mười nhà khoa học hàng đầu người Anh quảng cáo cho diễn giải của họ về sản phẩm của xưởng. Đồng thời, ông ấy đến một xưởng xà phòng khác chuyên sản xuất xà phòng chất lượng thấp và chẳng có chỗ nào được bằng công ti xà phòng kia. Ông ấy bảo họ thuê một nữ diễn viên điện ảnh hạng ba diễn giải cho xà phòng của họ nói rằng cô ấy đã dùng nó làm cho cô ấy đẹp ra. Số bán của xà phòng này tăng phi mã, trong khi xà phòng chất lượng tốt được các nhà khoa học giới thiệu thì lại không bán được chút nào!
Người là sinh vật có lí trí – rất lí trí. Ý kiến của mười nhà khoa học hàng đầu kia chẳng có nghĩa gì với họ; trong khi cô gái múa bình thường có ý nghĩa lớn. Các nhà khoa học nói bằng trí tuệ suông trong khi ngôi sao điện ảnh hấp dẫn và kích thích phần trong bạn nằm đằng sau trí tuệ.
Bây giờ mọi người đã trở nên khôn với sự kiện rằng nếu bạn có bất kì sản phẩm tốt nào để bán, bạn đặt một cô gái trước món hàng của bạn và điều đó quả có tạo ra thủ thuật. Bạn có thể bán gần như bất kì cái gì theo cách này. Mọi điều bạn phải làm là dựng một người đàn bà ăn mặc hở hang bên cạnh nó! Mọi diễn giải của các nhà khoa học và hiền nhân sẽ không đứng vững đối với cô gái múa bình thường này. Lí do là ở điều đơn giản này, rằng người không phải là sinh vật lí trí. Người đã lừa bản thân mình rằng anh ta là có lí trí. Cơ chế làm việc bên trong anh ta hoàn toàn làm việc trên cảm xúc của anh ta. Tuy nhiên anh ta không sẵn lòng chấp nhận điều này. Anh ta thích tin – và quả có tin – rằng anh ta là sinh vật lí trí nhất được giáng trần trực tiếp từ Thượng đế.
Cú va chạm mà nhân loại đã phải chịu trong suốt 159 năm qua, đã xoay xở phá huỷ lâu đài bản ngã của người.
Lão Tử nói: “Không cần xây lâu đài. Người là điên khi bảo ông làm điều đó.” Lão Tử không một lần nào nhắc tới Thượng đế trong các phát biểu của ông ấy. Điều này ông ấy làm một cách có chủ ý vì ông ấy nói ngay khi bạn nhắc tới Thượng đế, bạn cố đồng nhất bản ngã của bạn với Ngài. Lão Tử không nhắc tới Thượng đế hay Điều tối thượng, thành đạt hay đẹp đẽ. Ông ấy nói, “Thành đạt tối thượng là ở chỗ ông đứng cuối trong hàng – điều đó là phúc lành.”
Không ai được chuẩn bị để đứng cuối cùng. Bạn không thể thuyết phục một người làm bất kì cái gì chừng nào người đó còn thoải mái ở hàng đầu. Cho dù việc đó là ngớ ngẩn và ngu si nhất có thể, nếu người đó đang ở hàng đầu, người đó sẽ không yêu cầu mấy việc thuyết phục. Tuy nhiên nếu bạn bảo người đó rằng Thượng đế được đạt tới chỉ bằng việc ở cuối cùng trong cấp bậc và hàng người, người đó không được chuẩn bị để tụt lại sau. Tính tầm thường bên trong chúng ta không thể chịu được điều này. Chỉ nếu có tính thượng thiện bên trong, người ta mới tình nguyện bước lùi lại và ở chỗ cuối cùng.
Một sự kiện thú vị là chỉ những người đạt tới hàng đầu, mới đứng đằng sau. Chiều cao tối thượng của cái đẹp được đạt tới chỉ bởi những người đi tìm thung lũng, có thể chỗ vực thẳm sâu nhất, như nước.
Nhớ trong tâm trí luật về các cái đối lập, Lão Tử chỉ cho một thông điệp: “Bậc thượng thiện giống như nước, nên gần với Đạo.”
Từ “Con đường Đạo”, T.2, Ch.21 Bản tính của nước rất giống Đạo
