Con người là niềm đam mê vô dụng, Jean-Paul Sartre nói. Tại sao con người là đam mê vô dụng? Ông ấy nói nó là vậy vì không có nghĩa trong sự sống. Con người tìm và kiếm, và cái thu được không là gì ngoài thất vọng. Con người mang định mệnh thất bại vì nghĩa, như vậy, không tồn tại. Thông điệp của Jean-Paul Sartre là thông điệp về thất vọng, vô vọng, đau khổ. Nếu không có nghĩa, một cách tự nhiên, con người là niềm đam mê vô dụng. Con người tồn tại chẳng vì cái gì, tồn tại một cách ngẫu nhiên, tuỳ tiện; con người liên tục giữ bản thân mình bận bịu trong những thứ vô dụng, nhưng mục đích chung cuộc không là gì ngoài trống rỗng. Không cái gì thu được. Con người tới trống rỗng và đi trống rỗng. Toàn thể nỗ lực, và nỗ lực là lớn, chỉ là vô nghĩa.
Huyền thoại về Sisyphus trong huyền thoại Hi Lạp là có ý nghĩa. Nó nói rằng các thần rất giận Sisyphus. Họ kết án anh ta phải mang một tảng đá lớn lên đỉnh núi. Đó là nhiệm vụ vất vả, nó là nhiệm vụ gần như không thể được, nhưng anh ta đã làm điều đó – anh ta mang tảng đá lên đỉnh núi. Và thế rồi, kết quả tối thượng là ở chỗ tảng đá không thể đứng trên đỉnh núi. Vì trọng lượng của nó, theo cách riêng của nó, nó bắt đầu lăn xuống thung lũng lần nữa. Và điều đó xảy ra lặp đi lặp lại: Sisyphus mang tảng đá lên, chuẩn bị cả nghìn lẻ một chi tiết, tranh đấu với chiều cao, và kết quả chung cuộc là ở chỗ tảng đá lăn trở lại thung lũng. Sisyphus đi xuống – bắt đầu lại công việc.
Huyền thoại này là tượng trưng cho cuộc đời con người. Từ sinh tới tử bạn vật lộn và bạn vật lộn, và đó là cuộc vật lộn vất vả và nó là nhiệm vụ lên núi, và bạn mang tảng đá… và thế rồi, khi bạn đạt tới, tảng đá bắt đầu trượt trở lại. Kết thúc là chết, đang đợi bạn, và chết phá huỷ mọi điều bạn đã làm, nó lấy đi mọi điều bạn đã tạo ra. Và lại lần sinh khác… và toàn thể điều vô nghĩa bắt đầu. Và cứ thế tiếp diễn mãi.
Nếu bạn nhìn vào cuộc sống con người, Jean-Paul Sartre có ý nghĩa ở đó. Con người là niềm đam mê vô dụng – vô nghĩa, mọi nỗ lực hoàn toàn không có ý nghĩa. Thế thì tại sao con người liên tục sống? Điều đó trở thành câu hỏi quan trọng nhất – tại sao con người liên tục sống? Có thể chỉ bởi vì hèn nhát chăng? vì con người không thể tự tử? vì con người sợ?
Một nhà hiện sinh khác, Albert Camus, đã nói rằng vấn đề siêu hình duy nhất – điều duy nhất – là về tự tử, mọi thứ khác là không có ý nghĩa. Tất nhiên, nếu con người là niềm đam mê vô dụng, thế thì tự tử trở thành vấn đề quan trọng nhất. Mọi người phải đương đầu với nó – tại sao không tự tử? tại sao liên tục sống?
Sigmund Freud nói ‘Cuộc sống con người là vấn đề chịu đựng nhiều hơn là tận hưởng.’ Thế thì tại sao chịu đựng nó nếu nó chỉ là vấn đề chịu đựng? Sigmund Freud cũng nói… và khi ông ấy nói cái gì đó nó có trọng lượng, vì ông ấy không là triết gia; cả đời mình ông ấy đã làm việc và tìm kiếm vào sự đi lui sâu nhất của vô thức của con người. Ông ấy là nhà tâm lí học; nó có trọng lượng khi ông ấy nói cái gì đó. Nó không chỉ là giả thuyết, nó dựa trên quan sát. Ông ấy nói rằng không có hi vọng cho con người, và con người không bao giờ có thể đạt tới phúc lạc vì không có khả năng nào cho nghĩa.
Suốt các thời đại, mọi triết lí và mọi tôn giáo đã cố cung cấp câu trả lời: rằng có nghĩa, rằng nghĩa là trong Thượng đế, rằng nghĩa là trong thiên đường, rằng nghĩa là ở đâu đó. Họ có thể khác về nghĩa ở đâu, nhưng về một điều họ tất cả đồng ý: rằng ở đâu đó nghĩa tồn tại. Nhưng họ tất cả đã thất bại; mọi triết lí và mọi tôn giáo đã thất bại. Nghĩa đã không được tìm thấy; con người đã bị vỡ mộng ngày một nhiều hơn. Con người đã hi vọng với mọi câu trả lời, và con người đã đi với mọi câu trả lời, và lần nữa chẳng cái gì được đưa tới. Mọi câu trả lời đều thất bại.
Thế rồi con người bắt đầu nghĩ về cách mạng. ‘Nếu triết lí thất bại, nếu tôn giáo thất bại, thế thì chúng ta hãy nhìn đi đâu đó khác. Cách mạng…’ Cách mạng chính trị, cách mạng kinh tế, cách mạng khoa học… bây giờ, chúng tất cả đã thất bại. Dường như con người mang định mệnh thất bại. Đây là tình huống nếu bạn nhìn vào trong mọi câu hỏi và câu trả lời mà con người đã hỏi suốt nhiều thời đại.
Câu hỏi về nghĩa là câu hỏi cổ đại nhất, và nghĩa đã không được tìm thấy. Nhiều câu trả lời đã được cho, nhiều triết lí đã được đề nghị, nhưng tất cả chúng là sự an ủi; chúng cho bạn an ủi. Vâng, bạn có thể lừa bản thân bạn một lần, nhưng nếu bạn đủ thông minh, bạn bao giờ cũng đi tới thấy cái vô tích sự của tất cả an ủi đó. Nếu bạn đủ thông minh, những an ủi đó sẽ không giúp gì. Chúng giúp ích chỉ cho người tầm thường, chúng giúp ích chỉ cho người đã quyết định lừa bản thân mình, người muốn giả vờ rằng có nghĩa – nghĩa trong tiền, nghĩa trong quyền, nghĩa trong kính trọng, nghĩa trong đức hạnh, trong tính cách, nghĩa trong việc là thánh nhân. Nhưng nếu bạn đủ thông minh, nếu bạn liên tục thăm dò mỗi lúc một sâu hơn, sớm hay muộn bạn đi tới hòn đá tảng về vô nghĩa.
Có thể bởi vì điều đó mọi người không thăm dò đủ; họ sợ. Cảm giác vô ý thức nào đó có đó rằng ‘Nếu chúng ta đi đủ sâu, không cái gì sẽ được tìm thấy, cho nên tốt hơn cả là không đi đủ sâu. Cứ bơi trên bề mặt thôi.’
Nhưng Thiền đã thành công ở nơi mọi người đã thất bại. Phật đã thành công nơi mọi người khác đã thất bại. Và Thiền là việc nở hoa tối thượng của sáng suốt đã xảy ra cho Phật hai mươi nhăm thế kỉ trước tại Bodhgaya, khi ngồi dưới cây.
Sáng suốt đã xảy ra đó là gì? Kinh nghiệm duy nhất của Phật là gì? Ông ấy đã không trải nghiệm bất kì Thượng đế nào, ông ấy đã không bắt gặp… Thực ra, không trải nghiệm tâm linh nào đã có đó. Ông ấy đã không thấy ánh sáng lớn, ông ấy đã không thấy kundalini dâng lên, ông ấy đã không thấy các viễn cảnh lớn và các thiên đường vàng mở ra – không cái gì thuộc loại đó. Sáng suốt của ông ấy là gì? Và sáng suốt đó là nền tảng của Thiền; sáng suốt đó phải được hiểu – nó là một trong những điều quan trọng nhất đã bao giờ xảy ra cho tâm thức con người. Ông ấy đã đi tới biết cái gì? Ông ấy đã đi tới biết một điều: rằng nếu nghĩa bị bỏ đi, vô nghĩa cũng biến mất.
Đây là sáng suốt vĩ đại – vĩ đại nhất. Nếu nghĩa bị bỏ đi, thế thì vô nghĩa tự động biến mất. Nó phải là vậy, vì bây giờ làm sao bạn có thể nói sự sống là vô nghĩa nếu không có nghĩa? Nếu không có nghĩa, thế thì vô nghĩa không thể có khả năng. Để làm cho vô nghĩa là có thể, nghĩa sẽ được cần tới. Nếu bạn nói rằng phát biểu của bạn là vô nghĩa, điều đó nghĩa là các phát biểu là có thể mà sẽ có nghĩa. Nếu mọi phát biểu là vô nghĩa thế thì bạn không thể gọi bất kì phát biểu nào là vô nghĩa – làm sao bạn sẽ so sánh được? tiêu chí sẽ là gì? Sáng suốt của Phật vào sáng sớm đó là tới mức ông ấy đã bỏ mọi việc tìm kiếm về nghĩa. Ông ấy đã tìm đủ lâu rồi – trong nhiều kiếp – và trong sáu năm ông ấy đã từng nhìn vào trong sự sống này nữa. Ông ấy đã thử mọi câu trả lời, mọi câu trả lời sẵn có ông ấy đã nhìn vào, và đã thấy chúng đều thiếu.
Sáng sớm đó, khi ngôi sao cuối cùng đã biến mất trong bầu trời, cái gì đó đã biến mất trong bầu trời bên trong của ông ấy nữa. Ông ấy đã đi tới sáng suốt sâu sắc, ông ấy đã thấy rằng ‘Sự sống có vẻ vô nghĩa vì mình đang đi tìm nghĩa. Sự sống là không vô nghĩa; nó trở thành vô nghĩa, nó có vẻ vô nghĩa, vì khao khát của mình về nghĩa. Vấn đề là khao khát của mình về nghĩa, không phải là cái vô nghĩa của sự sống. Nếu mình không khao khát nghĩa, thế thì vô nghĩa là gì? Thế thì niềm vui lớn được thoát ra.’
Chủ nghĩa hiện sinh ở phương Tây đã bỏ lỡ, và đã bỏ lỡ trong khi sáng suốt này đã ở rất cận kề. Chỉ một bước thêm nữa… Những người dũng cảm – Martin Heidegger hay Jean-Paul Sartre hay Albert Camus, Berdyaev. Những người dũng cảm; nhưng một bước thêm nữa, và chư phật chắc sẽ nở hoa ở phương Tây. Họ vẫn còn bám lấy ý tưởng về nghĩa, và thế thì thất vọng nảy sinh. Bạn muốn nghĩa nào đó trong sự sống.
Chẳng hạn, bạn đi ra vườn và bạn thấy hoa hồng, và bạn hỏi nghĩa của nó là gì. Bằng việc hỏi bạn phá huỷ toàn thể cái đẹp của nó. Bây giờ bạn không thể quan sát duyên dáng của hoa này, bây giờ bạn không thể nhìn vào trong cái đẹp của nó; bạn không thể thấy niềm vui của hoa này, bạn không thể thấy điệu vũ của nó trong mặt trời, trong mưa. Bạn không thể thấy cái gì đang đương đầu với bạn – việc nở hoa có ý nghĩa vô cùng của sự tồn tại. Bây giờ, bạn đang tìm nghĩa, bạn hỏi ‘Nghĩa của hoa hồng này là gì?’ Một cách tự nhiên, không có nghĩa; bạn không thể thu hoa này thành nghĩa. Và khi bạn không thể thu hoa này thành nghĩa, thất vọng lớn nảy sinh. ‘Không có nghĩa trong đoá hoa này sao? Sự sống toàn là vô nghĩa, vô tích sự. Con người là niềm đam mê vô dụng.’ Bạn đã rơi vào trong đêm tối.
Một bước thêm nữa – nghĩa đã bị bỏ đi – và bạn đã biến đổi toàn thế giới. Khi bạn bỏ nghĩa, để vô nghĩa cũng bị bỏ đi cùng nó. Làm sao bạn có thể mang vô nghĩa được? Làm sao bạn có thể nói ‘Con người là niềm đam mê vô dụng’ nếu không có dụng? Nếu tất cả là vô dụng, hoàn toàn vô dụng, chính từ ‘vô dụng’ mất nghĩa.
Đây đã là sáng suốt đã xảy ra cho Phật, điều đã phát triển dần dần và lên cao trào trong Thiền. Nếu bạn hiểu điều này, bạn sẽ có khả năng hiểu Thiền, bằng không bạn sẽ bỏ lỡ toàn thể vấn đề. Thế thì thơ Thiền sẽ không có nghĩa với bạn, và tranh Thiền sẽ không có nghĩa gì với bạn, và những lời kinh hay mênh mông này của Huyền Giác sẽ có vẻ giống như vô nghĩa. Nếu bạn hiểu sáng suốt này, thế thì ý nghĩa lớn nảy sinh. Nghĩa biến mất, vô nghĩa biến mất, nhưng ý nghĩa nảy sinh. Và ý nghĩa oai nghiêm đó, vẻ oai nghiêm của sự sống và sự tồn tại, là điều Thượng đế tất cả là gì.
Thượng đế là vẻ oai nghiêm đồng thời của kinh nghiệm, tính đồng thời của phép thần đang xảy ra. Những giọt mưa này, âm thanh của nó, buổi sáng im lặng này… vẻ oai nghiêm đồng thời này, đây là Thượng đế.
Phật không bao giờ dùng từ ‘Thượng đế’ vì nó tạo ra vấn đề; ông ấy dùng từ niết bàn. Niết bàn nghĩa là việc dừng lại; cũng như bạn thổi tắt chiếc nến, và chiếc nến đã biến mất, chiếc nến đã dừng hiện hữu – nghĩa biến mất, vô nghĩa biến mất. Và cùng với khao khát về nghĩa, cái gì đó trong bạn biến mất. Nó là cái gì? Ai đang mong muốn rằng phải có nghĩa trong sự sống? Ham muốn đó tạo ra bản ngã, cái đó tạo ra quá trình hình thành bản ngã. Bạn càng tìm, bạn càng lao đi vì nghĩa, bản ngã càng nảy sinh. Và khi bạn chết, chỉ bản ngã đó thất bại.
Con người không phải là niềm đam mê vô dụng – bản ngã là vậy. Nhưng nếu bạn bị đồng nhất với bản ngã, thế thì, tất nhiên, có vẻ như bạn là vô dụng.
Phật nói, và các Thiền sư liên tục vang vọng điều đó, ông ấy nói ‘Không có nghĩa, và không có cả vô nghĩa. Mọi thứ là như nó vậy.’ Đừng hỏi về nghĩa, bằng không bạn sẽ bỏ lỡ nó. Không tìm nghĩa, bằng không bạn sẽ tạo ra thất vọng cho bản thân bạn. Quên mọi điều về nghĩa đi. Hoa hồng là đẹp hoàn hảo mà không có nghĩa nào, và mặt trời cũng vậy, và mọi người cũng vậy. Khoảnh khắc bạn nêu ra câu hỏi về nghĩa, dần dần, dần dần bạn sẽ bị mắc bẫy nhiều hơn vào trong một loại điên khùng. Và khi bạn sẽ không tìm thấy nghĩa, và bạn đã đặt toàn thể sự sống của bạn vào lâm nguy, một cách tự nhiên, người ta cảm thấy thất vọng, phiền não nảy sinh.
Từ “Mặt trời mọc buổi tối”, Ch.5
